सुनाखरी : संरक्षणको खाँचो

नमस्ते खोटाङ संवाददाता–
खोटाङ, पुस २९–यतिबेला सुनाखरी फूल्ने समय हो । नेपालमा करिब सय जाति र पाँच सय प्रजातिका सुनाखरी पाइन्छन् । नेपालमा भेटिएका सुनाखरीमध्ये ४० वटा जमिनमा उम्रने जातिका छन् । वनस्पति जगतको सुनाखरी परिवारमा ७ सय ७ जाति छन् । ती जातिअन्तरगत २८ हजार प्रजाति छन् ।
सजावटदेखि औषधीय प्रयोगमा हुने सुनाखरी हिमाली क्षेत्रदेखि तराईसम्म फैलिएको छ । यिनीहरू रुखमा (इपिफाइटिक), ढुङ्गामा वा पाखा पहरामा (लिथोफाइटिक) र जमिन (टेरिस्टेरियल) मा हुने पाइन्छन् । अधिकांश प्रजातिहरू औषधिजन्य उपयोगमा हुने गरेका छन् ।
नेपालमा सूचीकृत सुनाखरीमध्ये एक तिहाइ प्रजाति औषधिजन्य प्रयोगमा रहेको पाइन्छ । पाँचऔंले, शक्ति गुम्बा, गामडोल, जिवन्ती प्रजातिको बढी मात्रामा अवैध संकलन तथा व्यापार हुने सुनाखरीमा पर्दछ ।

संकटापन्न वन्यजन्तु तथा वनस्पतिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार नियन्त्रण ऐन, २०७३ मा नेपालमा पाइने सुनाखरीमध्ये २ वटा अनुसूची १ मा र ४ सय ६६ वटा अनुसूची २ मा संरक्षित वनस्पति उल्लेख छ । नेपाल संकटापन्न वन्यजन्तु तथा वनस्पति प्रजातिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारसम्बन्धी महासन्धि (साइटिस) को पक्ष राष्ट्र हो ।
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले २०७१ मा निकालेको अनुसन्धानात्मक प्रकाशनमा नेपालमा ४ सय ६८ वटा प्रजातिका सुनाखरीलाई साइटिसमा सूचीकृत गरिएको उल्लेख छ ।
साइटिसको अनुसूचीमा सूचीकृत भएका वनस्पतिका सबैभन्दा धेरै जाति सुनाखरीको हो । विस्तृत अध्ययन नै हुन बाँकी भएकाले नेपालमा यो प्रजातिको संख्या ठ्याक्कै यति नै हो भनेर किटान गर्ने आधार बनिसकेको छैन ।

अनुसूची १ मा लोप हुने स्थितिमा पुगेका प्रजातिहरू समावेश गरिएको छ । पूर्णरूपमा संरक्षण गर्नुपर्ने भएकाले यी प्रजातिहरू व्यापारका कारणले अझै खतरामा पर्ने भएकाले व्यापार वा ओसारपसारलाई नियन्त्रण गरेको छ । अनुसूची २ मा लोप हुने स्थितिमा पुगी नसकेको तर तिनको व्यापारलाई समयमा नै नियन्त्रण नगर्दा भविष्यमा लोप हुन सक्ने अवस्थाका प्रजातिहरूलाई अनुसूची–२ मा समावेश गरिएको छ । यस अनुसूचीमा सूचीकृत प्रजातिहरूको निकासी गर्न सम्बन्धित राष्ट्रको व्यवस्थापन निकायबाट निकासी इजाजत लिन आवश्यक हुने उल्लेख छ ।
अनुसूची १ मा भएको प्रजाति हो भने दुवै मुलुकबाट आयात र निर्यातको अनुमति चाहिन्छ । अनुसूची २ मा भएको प्रजाति छ भने त्यो सम्बन्धित निर्यात गर्ने अनुमति दिएको हुन्छ । आफैं उत्पादन गरेर बेच्ने अनुमति प्राप्त छ भने मात्र बाहिरबाट ल्याउन पाइन्छ ।
थाइल्यान्डमा जंगली अवस्थाबाट भन्दा पनि आफैं उत्पादन गरेर सजावटको रूपमा नेपालमा ल्याउने गरिएको छ । भारत पनि नेपालजस्तै साइटिसको पक्ष राष्ट्र भएकाले नेपालको जस्तो स्थानीय साइटिस कानुन निर्माण गरेको छ । ती मुलुकहरूमा यस्ता प्रजातिको निजी उत्पादन गर्न विभिन्न अवस्थामा दिने कानुन छन् । नेपालको सन्दर्भमा साइटिसमा सूचीकृत वनस्पतिको अनुमति लिएर अध्ययन गर्न मात्रै पाइन्छ । प्रजातिको व्यवस्थापन कार्ययोजना नभएकाले यसको बिक्री वितरण गर्न पाइँदैन ।

सुनाखरी प्रजातिको भाले प्रजनन अंग पुंकेशर अन्य वनस्पतिको जस्तो अलग्गै हुँदैन । यस्तै, बिउ अंकुरणका लागि आवश्यक पर्ने पोषकतत्त्व नहुँदा ढुसीको सहायतामा थोरै मात्रै उम्रन्छन् । सुनाखरीको सवालमा बिउ अंकुरण हुनका लागि बिउभित्र ढुसी पुग्नुपर्छ । त्यो ढुसी पनि निश्चित प्रकारको प्रजातिलाई हुने खालेको ढुसी हुन्छ । सूक्ष्म ढुसी प्रवेश गरेपछि पोषकतत्व पाउँछ अनि मात्रै अंकुरण हुन्छ । प्राकृतिक अवस्थामा यी जातिहरू हुर्कन पनि समय लाग्छ ।
नेपालको क्षेत्रफलको हिसाबले अर्किडहरूको विविधता धेरै नै छन् । सुनाखरीको परिवारभित्र धेरैजसो प्रजातिहरू भएकाले पनि महत्त्वपूर्ण छ । साइटिसमा सूचीकृत वनस्पतिमध्ये ७० प्रतिशत सुनाखरी छ ।

यसबारे गरिएको अनुसन्धानमा सुनाखरीको अवैध व्यापारको अवस्था गम्भीर छ । ९० भन्दा बढी जडीबुटी व्यवसायी तथा स्थानीयसँग छलफल गर्दा अवैध तरिकाले संकलन र व्यापार भइरहेको पाइएको छ । कहिले पाउडरका रूपमा, त कहिले अन्य कुनै वनस्पतिको नाममा निर्यात गर्ने गरेको पाइएको छ ।
अध्ययनकै क्रममा १ सय ५० वटा प्रजातिमा औषधीय गुण रहेको पाइएको छ । पाँचऔंले, गामडोल र डेन्ड्रोडियम धेरै नै मात्रामा संकलन भइरहेको पाइएको छ । जंगलबाट एउटै व्यक्तिले ४० केजीसम्म सुनाखरी संकलन गरेको पाइएको अनुसन्धानले देखाएको छ । संकलन गरेर ल्याइएको पाँचऔंले उमालेपछि सुकाएर बिक्री हुने गरेको छ । घरायसी प्रयोगका लागि पा“चऔंलेलाई उमालिँदैन ।

गामडोल (सेटाइरियम)को अवस्था पनि पाँचऔंले जस्तै छ । यो सुनाखरी प्रजातिको संकलन अध्ययन क्षेत्रका तीनवटै कास्की, मकवानपुर र गोरखा जिल्लामा भइरहेको छ । डेन्ड्रोडियम प्रजातिलाई संकलन गरेर विभिन्न आकारमा बनाएर पठाउँने गरिन्छ भने फोलिडाटा प्रजाति जंगलबाट एक पटकमा ६० केजीसम्म संकलन हुने गरेको छ । यो प्रजातिको सुनाखरी आधा सुकाएको अवस्थामा नै व्यापार हुने गरेको छ ।
साइटिस ऐन कार्यान्वयनमा आएपछि यो जातिको कुनै पनि प्रजाति नेपालमा बिक्री वितरणमा पूर्ण बन्देज लगाइएको छ । साइटिसको अनुसूची २ मा रहेको वनस्पतिको व्यापार प्रजातिको व्यवस्थापन कार्ययोजना बनाएर मात्रै गर्न पाइने भनिएको छ । नेपालले हालसम्म सुनाखरीका कुनै पनि प्रजातिका लागि कार्ययोजना बनाएको छैन । जंगलबाट संकलन गर्ने कार्य पनि गैरकानुनी देखिएको छ ।

साइटिस ऐन कार्यान्वयनमा आउनुअघि नेपालबाट सुनाखरीको निर्यात हुने गरेको थियो । सन् १९७७ देखि २०१६ सम्म ३८ प्रजातिका सुनाखरी निर्यात हुने गरेको ग्रिनहुड नेपालको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । उक्त अवधिमा ‘डेन्ड्रोबियम’ प्रजाति बढी निर्यात हुने गरेको उल्लेख छ ।
अनुसन्धानकर्ताहरुले संकलन गरेको तथ्यांकअनुसार सन् २००८ देखि २०१६ सम्म नेपालबाट ४९ हजार ७८९ केजी सुनाखरी निर्यात भएको उल्लेख छ । निर्यात भएका ९६ प्रतिशत जंगलबाट संकलन गरेर ल्याइएका थिए । यस्तै, २०१० देखि २०२० सम्म सरकारी निकायमा २८ हजार ३ सय १५ केजीसहित ७ जना मानिसहरू पक्राउ परेको तथ्याङ्क छ ।
माहुरी लगायतका किराहरू सुनाखरीका फूलमा झुम्मिने र परागसेचन प्रक्रियामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । अर्किडको बिउहरूमध्ये करिब १ प्रतिशत मात्रै अंकुरण हुने भएकाले पनि संरक्षणमा चुनौती छ । पारस्थितिकीय प्रणालीको जर्गेनाका लागि किरा, माहुरी प्रजाति, कमिला सबैलाई यसले खानाको उपलब्धता गराइदिन्छ ।

अनुसन्धानका क्रममा जडीबुटी व्यवसायीले पानी अमलाको नाममा सुनाखरीको अर्को प्रजाति शक्ति गुम्बाको अवैध निर्यात गरिरहेको देखाएको छ । हेर्दा उस्तैउस्तै देखिने भएकाले कर्मचारीसँगको मिलोमतोमा यसको निर्यात भइरहेको पाइएको छ । कुनै प्रजातिहरू पाउडरका रूपमा, सुकाएर, प्याकेजिङ गरेर अरू वस्तुको नाममा, चियाका रूपमा निर्यात हुने गरेको पनि ग्रिनहुडको अनुसन्धानमा देखिएको हो ।
आलुजस्ता देखिने डाँठजस्तो देखिने सुनाखरीका केही प्रजातिलाई तरकारी जसरी नै राखेर पनि निर्यात हुने गरेको अनुसन्धानले देखाएको छ । डिजिटल प्लेटफर्म र तल्लो तहमा पनि यो जातिको अवैध व्यापार सम्बन्धमा नियमक निकायले निगरानी बढाए यसको संरक्षणमा सघाउ पुग्ने देखिन्छ । गामडोल (सेटाइरियम) भन्ने प्रजाति पनि धेरै मात्रामा व्यवसाय भइरहेको छ ।

सुनाखरी धेरैजसो औषधि बनाउँन काम लाग्छ । कतिपय खानेकुराको स्वाद दिनका लागि पनि यसको प्रयोग हुने गर्छ । केही जातिहरू सजावटका रूपमा पनि प्रयोग हुने गर्छन् । व्यवसायीहरूले धेरैजसो कसरत गरेर स्थानीयसंगको समन्वयमा संकलन गर्न पाउँने, सजावटमा प्रयोग र आम्दानी पनि धेरै हुने भएकाले यसको अवैध संकलन हुने गर्छ । सुनाखरीको फूल, पात, जरा, काण्डलगायत विभिन्न भागहरू व्यापारमा प्रयोग हुँदै आएको छ ।
अवैध व्यापार नियन्त्रणका लागि साइटिसको व्यापार नियन्त्रण गर्ने ऐन बनाइए पनि सुनाखरीजस्तो संकटापन्न वनस्पतिको संरक्षणका लागि तल्लो तहमा समन्वय अभाव देखिएको छ । सामुदायिक वनका कार्ययोजनाहरूमा पनि संकटापन्न वनस्पतिहरूको संरक्षणका सवालमा उल्लेख भएको पाइदैन ।
सुनाखरीको पहिचान गर्ने सवालमा ट्याक्सोनोमीको अध्ययनमा जोड दिनुपर्ने हुन्छ । जटामसी, कुट्की, कालादाना, पाँचऔंले जस्ता वनस्पति हिमाली क्षेत्रबाट निकासी भइरहेको छ । पछिल्लो समय काला दाना र सेतो भदौरे भन्ने जडीबुटीको अवैध निकासी भइरहेको पाइन्छ ।

विज्ञहरूले वनस्पतिको पहिचान गर्नका लागि त्यसको आनुवांशिक (मोलुकुलर) अध्ययन गर्नुपर्नेमा पनि जोड दिएका छन् । वनस्पतिको सम्पूर्ण आनुवांशिक अध्ययन नगरेसम्म अवैध रूपमा धूलोमा परिणत गरेर वा प्याक गरेर निर्यात हुने गरेको छ । हरेक वनस्पतिको बार कोडिङ गर्दा नियमक निकायले निर्यातको सिफारिस गर्दा पनि त्रुटि देखेका छैनन् । बाहिरी आवरण हेरेर वनस्पतिको पहिचान गर्ने पद्धतिभन्दा त्यसको आनुवांशिक अध्ययन बढी प्रभावकारिता हुने विज्ञहरूको भनाइ छ । सुनाखरीको आनुवांशिक अध्ययनमा जोड दिनु पर्ने विज्ञहरुको सुझाव छ ।